Bijna driekwart van de Nederlanders maakt zich (in grote of kleine mate) zorgen over de gevolgen van klimaatverandering. Toch gaat de psychologie achter klimaatverandering veel verder. In dit artikel gaan we dieper in op het onderwerp “klimaatpsychologie” met Alynda Kok. Waarin Alynda uitlegt waarom wij als mensen onze eigen rol en invloed op klimaatverandering onderschatten en welke rol klimaatpsychologie daarbij kan spelen.
Alynda, kun je kort iets over jezelf en je achtergrond vertellen?
Ik werk als docent omgevingspsychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Mijn vakgebied richt zich op de interactie tussen mensen en hun omgeving. Enerzijds is er de invloed van de omgeving op ons gedrag en gevoelens, anderzijds is er de impact die mensen hebben op hun omgeving, op het milieu. In onze vakgroep in Groningen ligt de focus op dat laatste: we doen onderzoek naar diverse vormen van milieuvriendelijk gedrag.
Kun je uitleggen wat klimaatpsychologie precies inhoudt?
Klimaatpsychologie is een specifieke vorm van toegepaste psychologie. Hierin wordt kennis uit verschillende psychologische disciplines toegepast om milieuvriendelijk gedrag te bestuderen en te begrijpen, waaronder ook de omgevingspsychologie. Klimaatpsychologie richt zich bijvoorbeeld op hoe persoonlijke, sociale normen en culturele factoren invloed hebben op keuzes die mensen maken, zoals het kiezen van een elektrische auto, duurzame boodschappen doen of zich aansluiten bij groene wijkinitiatieven. Daarnaast richt klimaatpsychologie zich ook op ondersteuning bij emoties die klimaatverandering oproept. Daarbij kun je denken aan angst, woede, machteloosheid of zelfs depressie.
Waarom heb je juist gekozen voor klimaatpsychologie als focus?
Ik heb gekozen voor klimaatpsychologie omdat ik het fascinerend vind hoe mensen elkaar beïnvloeden in hun gedrag. Mijn interesse werd gewekt toen ik als jongere actief was bij een politieke partij en opmerkte dat mensen meer geneigd waren om een flyer aan te nemen als degenen vóór hen dat ook deden. Dat vond ik zo interessant; ik wilde weten of hier een verklaring voor was. Die vond ik tijdens mijn studie psychologie. In dit voorbeeld is de verklaring dat mensen graag de sociale norm volgen, vooral als ze niet goed weten wat ze te wachten staat. In zo’n actie op straat, waarbij je degene die flyert niet kent, is het dus logisch dat je eerst kijkt naar wat anderen doen voordat je je keuze maakt.
Waarom speelt klimaatpsychologie een sleutelrol in de transitie naar een duurzame samenleving?
Grofweg kun je stellen dat er twee visies zijn op een duurzame toekomst: één waarin alles vanuit gedragsverandering moet komen (‘een beter milieu begint bij jezelf’) en één waarbij alle hoop ligt bij zogeheten techno-fixes. Daarbij hoeven wij onze leefstijl niet aan te passen, maar laten we alles afhangen van technologische innovaties. Dan kun je denken aan vleesalternatieven of aan die elektrische auto. Maar mensen moeten wel bereid zijn om die innovatie in hun dagelijks leven te omarmen. Met de kennis van gedrag biedt de klimaatpsychologie hiervoor gefundeerde handvatten.
Het IPCC-rapport uit 2022 stelde dat gedragsverandering kan leiden tot 40-70% afname in CO2-uitstoot in 2050. Dat is gigantisch. Dit komt onder andere doordat consumentenkeuzes een grote verandering in bedrijfsvoering in gang kunnen zetten. Neem als voorbeeld het nieuwe huismerk Terra van Albert Heijn: een plantaardige productlijn van wel 250 producten, die de supermarktketen heeft geïntroduceerd naar aanleiding van toegenomen vraag. Dit aanbod kan vervolgens de vraag weer versterken, en zo een positieve spiraal in gang zetten.
Gedragsverandering draait echter niet alleen om consumentenkeuzes, maar ook om de sociale invloed die je als burger hebt. Denk aan het gesprek aangaan met collega’s en op het werk, stemmen en demonstreren, of vrijwilligen bij een duurzaam wijkinitiatief. Op die manier geef je duurzaamheid door, wat ook wel je groene handafdruk wordt genoemd.
Kun je een paar handvatten uit het vakgebied klimaatpsychologie delen waar mensen wat aan hebben?
Een heel behulpzaam inzicht vind ik het inzicht over sociale kantelpunten. Soms kun je er moedeloos van worden dat je toch echt niet iedereen gaat kunnen overtuigen. Die stugge collega of die ene oom. Het goede nieuws is dat dat ook niet hoeft. Wanneer 25% van de mensen nieuw gedrag omarmt, is dat genoeg om het zich verder te verspreiden tot een nieuw normaal. Je ziet dat nu bijvoorbeeld met beleid voor elektrische auto’s. Door toegenomen behoefte vanuit de samenleving was hier beleid opgemaakt om subsidie te verstrekken. Als gevolg van die subsidie ontstaat er een nieuwe sociale norm: je ziet overal laadpalen verschijnen in je gemeente. Je raakt geïnteresseerd, gaat erover praten met je buren en past misschien je keuze voor een volgende auto aan.
Een eyeopener vond ik zelf dat blijkt dat je uitspreken in een groep die anders lijkt te denken dan jij, je juist veel kan opleveren. Hoewel het heel spannend en zinloos kan lijken wanneer jij als enige in de groep aangeeft veganistisch te willen eten, kan dit juist aanzet zijn voor een ander die eigenlijk hetzelfde wil. Zo kun je meer invloed uitoefenen op sociale normen dan je denkt.
Tot slot een heel belangrijke: informatie en bewustwording leiden niet zomaar tot verandering. Het kan frustrerend zijn als mensen om je heen milieuvervuilende keuzes maken. Je wilt ze dan misschien wel door elkaar rammelen: weten ze niet hoe slecht vliegen is?! Maar het heeft geen zin om steeds te komen aanzetten met deze feiten. De meeste mensen weten dat wel, maar kennis leidt niet per se direct tot doen. Denk maar aan die reep chocola: je weet dat die niet goed voor je is, maar zo lekker… Wanneer je in gesprek bent met anderen, is het beter om te luisteren naar hun behoeftes, twijfels en gedachten. Zoek hierop jullie raakvlak en beweeg mee in de belevingswereld van de ander.
Wat zou jouw advies zijn aan mensen die ’s nachts wakker liggen en bang zijn voor de (negatieve) gevolgen van klimaatverandering?
Allereerst: het is niet meer dan logisch dat de gevolgen van klimaatverandering gevoelens van angst, rouw of depressie aanjagen, zoals Sara Helmink, mede-oprichter van Stichting Klimaatpsychologie, stelt. Het is belangrijk om hier ruimte voor te nemen en een goede manier te vinden om hiermee om te gaan.
Dat kun je op twee verschillende manieren doen: emotiegericht en oplossingsgericht. Bij dat eerste kun je denken aan therapie met een therapeut die klimaatemoties begrijpt, maar ook aan meer alledaagse dingen zoals tijd met vrienden en familie, praten met een klimaatgespreksgroep of je even overgeven aan je hobby’s of aan mindfulness.
Aan de andere kant kun je je ook richten op oplossingen, waarbij je in de actiestand gaat. Daarbij kun je denken aan je inlezen in consumentenkeuzes of politiek actief worden, maar het kan ook helpend zijn om te focussen op klimaatadaptieve maatregelen waarmee je jezelf weerbaar maakt tegen eventuele natuurrampen. Door je goed voor te bereiden op noodgevallen, bijvoorbeeld middels een noodpakket, krijg je meer gevoel van controle.
In hoeverre werken de acties van bijvoorbeeld Extinction Rebellion op positieve/negatieve wijze om aandacht te vragen voor de problemen waar we als maatschappij tegenaan kijken?
De vraag die je daarbij moet stellen is: wat is het doel van XR? Het is in elk geval niet simpelweg om aandacht te vragen. Dat wordt al decennia gedaan door bezorgde burgers en oudere milieuorganisaties, maar hoe grootschalig landelijke demonstraties ook zijn geweest: feit is dat de politiek en het bedrijfsleven eraan voorbij zijn gegaan. Er is even aandacht, en men gaat over tot de orde van de dag. Zoals ik beschreef, leidt alleen aandacht niet tot verandering.
Het is dan ook niet gek dat activisten een stap verder gaan. Dat levert inderdaad hinder en soms irritatie op in de maatschappij. Maar het is wel zo dat naar aanleiding van de massale blokkade van de A12, de toenmalige minister Jetten liet uitrekenen hoeveel subsidie er eigenlijk naar de fossiele industrie ging. Dat bleek enorm te zijn, veel meer dan gedacht. Door deze raming wordt er nu van andere Europese landen ook verwacht een dergelijke berekening te maken: het is een agendapunt geworden.
Onderzoek heeft ook aangetoond dat een grootschalige bezetting van een brug door XR in Londen leidde tot meer donaties aan een mildere milieuorganisatie, Milieudefensie. Het obstructieve activisme van XR draagt dus ook bij aan het verschuiven van het paradigma: de gematigde boodschap wordt als normaler gezien. Dit is precies hetzelfde proces als we in de rechtse stroom in de politiek de afgelopen twee decennia zien.
Wat is het grootste misverstand onder mensen wanneer het aankomt op het klimaat?
Dat de meeste andere mensen niet om het klimaat geven. Recent onderzoek heeft opnieuw aangetoond dat voor 75% van de Nederlanders klimaatverandering één van hun grootste zorgen is. Op Europees niveau blijkt dat slechts een paar procent van de Europeanen echt niet gelooft in klimaatverandering. Het zijn die paar stemmen die enorm uitvergroot worden in de media. De media hebben de neiging om altijd twee tegenstrijdige stemmen te willen laten horen, dat trekt kijkcijfers. Maar het geeft dus ook buitenproportioneel veel ruimte aan weinig gedragen (en wetenschappelijk ongefundeerde) meningen.
Welke rol speelt “cognitive dissonance” hierin?
Ik zie dit geen rol spelen in wat ik hierboven beschreef, maar misschien nog interessant om even de klimaatspagaat te benoemen.
Veel mensen voelen wel ergens een ‘klimaatspagaat’ (cognitieve dissonantie) over. Enerzijds willen ze vanuit rationele overwegingen bijvoorbeeld geen kaas eten, het meest vervuilende product in de supermarkt. Anderzijds vinden ze kaas lekker of makkelijk, of wordt het op verjaardagen geserveerd. Binnen dit spanningsveld maakt iedereen dagelijkse keuzes. Soms pas je je rationele gedachten aan je gedrag aan (‘ach, één blokje kaas heeft niet zoveel invloed’), soms pas je je gedrag aan je overtuiging en laat je de kaas staan. Dat laatste is een stuk makkelijker als de omgeving dat faciliteert, door bijvoorbeeld plantaardige kaasalternatieven aan te bieden of met elkaar erover in gesprek te gaan.
Waar kunnen mensen meer over jou vinden?
Op de website van Stichting Klimaatpsychologie vind je verdieping in klimaatgedrag en klimaatemoties. Op mijn LinkedIn-pagina kun je mij volgen.
Wil je meer te weten komen over het onderwerp klimaatpsychologie? Dan is het boek genaamd “klimaatpsychologie” een aanrader.
